Theo các doanh nghiệp, ngành giày dép đang có khối lượng đơn hàng sản xuất khổng lồ nhưng thật ra các thương hiệu nổi tiếng nước ngoài dường như chỉ tạo sân chơi cho các nhà sản xuất quy mô lớn; còn những doanh nghiệp nhỏ và vừa trong nước thì không có cơ hội tham gia. Ảnh: Quốc Hùng

Cho đến thời điểm hiện tại, Trung Quốc vẫn đang giữ vị trí đầu bảng về kim ngạch xuất khẩu giày dép và bỏ xa vị trí thứ hai của Việt Nam. Tuy nhiên, những tập đoàn - khách hàng hàng đầu vẫn tiếp tục xu hướng dịch chuyển đơn hàng và cả các cơ sở sản xuất từ Trung Quốc sang Việt Nam. Năm ngoái, Việt Nam sản xuất 44% tổng lượng giày của Adidas, tăng so với mức 31% của năm 2012. Trong khi đó, Trung Quốc chỉ đạt 19%, giảm so với mức trên 30% của năm 2012. Tại cuộc họp đại hội đồng cổ đông của Adidas diễn ra gần đây, ông Kasper Rorsted - CEO, cho biết: “Tôi không loại trừ khả năng xu hướng này sẽ còn tiếp tục”.

Sự dịch chuyển này là do các hãng một mặt muốn tận dụng lợi thế của Việt Nam từ các hiệp định thương mại tự do (FTA) đem lại; mặt khác, muốn thoát khỏi mối đe dọa tăng chi phí sản xuất do giá nhân công và chi phí môi trường ở Trung Quốc tăng cao. Điều này đã đưa Việt Nam trở thành “công xưởng” giày dép lớn trên thế giới. Gần đây, các hãng đặt hàng còn có thêm mối lo về khả năng xảy ra chiến tranh thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc sẽ dẫn đến việc Mỹ áp thuế cao đối với hàng hóa sản xuất từ Trung Quốc. Reuters dẫn lời của Giám đốc điều hành hãng Puma - ông Bjorn Gulden, cho biết Puma có khoảng một phần ba khối lượng sản phẩm được sản xuất tại Trung Quốc, nhưng hãng này đang tìm cách chuyển hoạt động sản xuất hàng xuất khẩu đi thị trường Mỹ từ Trung Quốc sang các nước như Việt Nam và Indonesia.

Còn tại Việt Nam, mới đây, tập đoàn Regina Miracle International của Hồng Kông (chuyên sản xuất thời trang nội y, quần áo thể thao, giày thể thao cho các thương hiệu như Victoria’s Secret, Adidas, Under Armour) đã có kế hoạch đầu tư thêm 260 triệu đô la Mỹ để mở thêm nhà máy tại Hải Phòng. Trước đó, Công ty IDEA (thuộc tập đoàn sản xuất và gia công giày thể thao Pou Chen đang có bảy nhà máy tại Việt Nam, sử dụng hơn 200.000 lao động) cũng đã có thêm dự án mở rộng sản xuất tại TPHCM.

Theo giới quan sát, năm 2018, Trung Quốc tiếp tục giảm ưu đãi đầu tư đối với lĩnh vực dệt may và da giày để tập trung cho các ngành công nghệ cao và có giá trị gia tăng lớn. Khi chính sách của Trung Quốc trở nên kém hấp dẫn, các hãng giày dép tiếp tục chuyển đích ngắm sang Việt Nam, nơi đã tạo dựng được một nền móng tương đối cho ngành giày dép từ hơn 20 năm qua và một lực lượng công nhân có tay nghề. Mặt khác, Hiệp định Thương mại Việt Nam - châu Âu (EVFTA) được dự kiến ký kết trong năm nay và sẽ sớm có hiệu lực được kỳ vọng sẽ đem lại lợi thế cho các doanh nghiệp tại Việt Nam sản xuất và gia công hàng xuất đi châu Âu. Lợi thế đó là thuế suất giảm về 0%. Đặc biệt, mức thuế cho giày thể thao, loại sản phẩm chiếm tới hai phần ba lượng giày xuất khẩu vào châu Âu sẽ được giảm ngay khi hiệp định có hiệu lực chứ không chịu mức bảo hộ bảy năm như sản phẩm giày da.

Theo các doanh nghiệp, ngành giày dép đang có khối lượng đơn hàng sản xuất khổng lồ nhưng thật ra các thương hiệu nổi tiếng nước ngoài dường như chỉ tạo sân chơi cho các nhà sản xuất quy mô lớn; còn những doanh nghiệp nhỏ và vừa trong nước thì không có cơ hội tham gia. Theo ông Diệp Thành Kiệt, Phó chủ tịch Hiệp hội Da giày - Túi xách Việt Nam (Lefaso), số doanh nghiệp Việt Nam có thể đảm nhận và thực hiện những đơn hàng của các tập đoàn giày dép quốc tế chỉ đếm trên đầu ngón tay. Do vậy, tuy toàn ngành thu hút được nhiều vốn đầu tư hơn, gia tăng kim ngạch xuất khẩu, tạo thêm nhiều công ăn việc làm..., nhưng ở khía cạnh của doanh nghiệp, các doanh nghiệp trong nước đang lo lắng hơn là mừng vui.

Ngay cả như Công ty Giày Liên Phát, một doanh nghiệp đã nắm được trong tay lượng đơn hàng đủ thực hiện trong suốt cả năm 2018, nhưng bà Trương Thị Thúy Liên, Giám đốc công ty, vẫn canh cánh bên lòng một viễn cảnh bị các “đồng nghiệp FDI” - doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài thu hút lao động có tay nghề, bởi họ có nhiều điều kiện trả lương cao hơn các doanh nghiệp trong nước.

Còn nói về lĩnh vực công nghiệp phụ trợ, không ít người đã kỳ vọng việc gia tăng đơn hàng sẽ giúp các nhà cung cấp nguyên phụ liệu ở trong nước có thêm cơ hội kinh doanh. Nhưng thực tế lại không hẳn như vậy. Bởi từ nhiều năm qua, khi đầu tư ở Việt Nam, dù các nhà sản xuất nước ngoài cũng đã cố gắng tạo những “chân rết” cung ứng nguyên phụ liệu tại chỗ nhưng cuối cùng cũng lại trở về “tự cung tự cấp”. Bà Liên cho biết các doanh nghiệp FDI thường sử dụng nguồn nguyên phụ liệu được chỉ định và thông thường là ở nước ngoài hoặc là những công ty vệ tinh của họ có nhà máy ở Việt Nam. Đối với nhà cung cấp trong nước, họ chỉ thu mua những nguyên phụ liệu giản đơn, có giá trị thấp, như bao bì, giấy carton, sợi chỉ, dịch vụ in ấn...

Mặt khác, khi chỉ coi Việt Nam là xưởng gia công, các công ty nước ngoài chỉ chuyển cho Việt Nam những đơn hàng dạng “vừa đủ” - ít mang theo những thành quả nghiên cứu có giá trị. Thực tế hơn 20 năm qua, trong chuỗi giá trị ngành da giày thế giới, Việt Nam hoạt động chủ yếu ở các khâu cắt, may, dán, đóng các loại vật liệu được cung cấp sẵn để hình thành chiếc giày; nguyên phụ liệu hầu hết được các công ty nước ngoài nhập về mà chủ yếu là từ Trung Quốc. Theo các phân tích trong ngành, trong cơ cấu giá trị của đôi giày, chi phí nguyên phụ liệu chiếm đến 70%, nên dù kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam có lớn nhưng giá trị gia tăng lại thấp.

Theo tạp chí World Footwear Magazine, năm 2017, Việt Nam tiếp tục giữ vị trí thứ hai trong nhóm 10 nước xuất khẩu giày dép lớn nhất trên thế giới, chỉ sau Trung Quốc. Năm ngoái, Việt Nam đã xuất khẩu 1,02 tỉ đôi giày dép các loại trong tổng số hơn 27 tỉ đôi giày dép xuất khẩu trên toàn thế giới. Số liệu của Tổng cục Hải quan cũng cho thấy xuất khẩu giày dép các loại trong năm qua đạt kim ngạch 14,65 tỉ đô la, tăng 12,7% so với năm trước đó, riêng bốn tháng đầu năm nay đạt 4,7 tỉ đô la, tăng 10% so với cùng kỳ năm trước.

Dù kim ngạch xuất khẩu của ngành giày dép Việt Nam tăng trưởng hai con số trong những năm qua, nhưng điều đáng chú ý là tỷ trọng xuất khẩu của khối doanh nghiệp trong nước đang giảm dần trong khi khối doanh nghiệp FDI ngày càng tăng. Theo số liệu của cơ quan hải quan, hiện doanh nghiệp FDI chiếm hơn 80% tổng kim ngạch xuất khẩu giày dép của Việt Nam và phần lớn trong số này là của khối doanh nghiệp có nguồn gốc từ Trung Quốc, Đài Loan, Hàn Quốc...

Giải thích điều này, lãnh đạo Lefaso cho rằng do trong các năm qua khối doanh nghiệp FDI đã liên tục mở rộng công suất các nhà máy hiện có tại Việt Nam và còn xây thêm các nhà máy mới để đón đầu cơ hội giảm thuế nhập khẩu theo các hiệp định thương mại tự do. Trong khi đó, doanh nghiệp trong nước không mở rộng được sản xuất do gặp khó khăn về nguồn vốn và trong vấn đề tiếp cận thị trường. Tỷ trọng xuất khẩu da giày của doanh nghiệp trong nước đã giảm từ mức gần 25% của năm 2013 xuống còn dưới 20% vào năm ngoái.

Ngoài ra, cũng theo Lefaso, ngành da giày trong nước đang đối mặt với vấn đề là làm sao tăng năng suất lao động, tăng thu nhập, giảm giờ làm cho người lao động, giúp người công nhân có cuộc sống cân bằng hơn... để giữ được những người lao động có tay nghề. 

Theo Thời báo Kinh tế Sài Gòn